Cây nêu - di sản văn hóa độc đáo trong các lễ hội của dân tộc Cor

(LV) – Người Cor ở Quảng Nam có khoảng 1.400 hộ, hơn 5.500 nhân khẩu, sinh sống chủ yếu tại các xã Trà Kot, Trà Nú của huyện Bắc Trà My. Với họ cột phướn (cây nêu) không chỉ là nét văn hóa của dân tộc mà còn là biểu tượng của sợi dây tâm linh để nối con người với thần linh, ông bà, tổ tiên...

>>>Đặc sắc trang phục dân tộc Cơ Ho 

>>>Lễ kết bạn của người K’ho

Hàng năm, khi đã thu hoạch lúa mùa xong (vào độ tháng 10 và 11), là lúc rảnh rỗi để người Cor tổ chức nhiều lễ hội truyền thống tưng bừng như: Lễ ăn mừng lúa mới (Xa-pa-nưu), Lễ ăn mừng nhà mới (Xa-như-ra-vát), Lễ ăn trâu huê (Xa-ô-piêu), Tết mùa (Xa-aní)... để cúng và cầu cho Thần linh, ông bà, tổ tiên... luôn phù hộ dân làng. Khi người Cor tổ chức các lễ hội trên, nhất là trong dịp ăn trâu huê, họ đều dựng cây nêu. Cây gỗ được chọn làm cây nêu ở đây phải là cây gỗ chò, cây không bị kiến, chim đục lỗ, không bị dây leo bò quanh và cây chò được chọn vào loại không to lắm đường kính khoảng 3 gang tay dài khoảng 5 đến 8m. Theo sự giải thích của một số người lớn tuổi dân tộc Cor: “Sở dĩ chọn gỗ cây chò là vì cây rất chắc biểu tượng cho sự cứng cáp, sức mạnh, dẻo dai của người Cor”.

Cây nêu trong lễ hội ăn trâu huê dân tộc Cor.

Cột đâm trâu bao giờ cũng chia làm ba phần, mỗi phần có cách trang trí, điêu khắc, chạm trổ khác nhau. Phần quan trọng nhất ở giữa của thân cột được người Cor tập trung để tạo thành hệ thống các dãy hoa văn liên tục. Trên mô típ các dãy hoa văn được hình học hoá. Các chấm tròn màu xanh, đỏ, đen tượng trưng cho các ngôi sao. Chúng đều xuất hiện đều khắp ở giữa.

Vòng tròn màu đỏ, có hình dáng lớn hơn được dùng để làm biểu tượng của mặt trời còn các vòng đen nhỏ hơn là biểu tượng của mặt trăng được trang trí qua trục thân gỗ. Chính vì vậy khi người Cor thực hiện việc dựng cột đâm trâu, bao giờ cũng dựng vào buổi sáng. Và với yếu tố này hình vẽ mặt trời bao giờ cũng quay về hướng đông.

Ngoài ra, người Cor còn lấy hình tượng của núi rừng (Đoót), ché rượu (Taluốt-Alóôc), hạt cườm (Dhú-ốch), hàng rào (Taan-Paga), các ngôi sao (Xo-Lóc), con sóc (Kà-Róc)... để trang trí lên cột đâm trâu. Người Cor quan niệm rằng: Hình ảnh của núi rừng là ngôi nhà chung, là người bạn, là sự sống của người Cor trên vùng Trường Sơn - Tây Nguyên. Họ lấy hình ảnh của núi rừng trang trí trên cột đâm trâu như để thể hiện sự gắn bó thuỷ chung của cộng đồng người Cor đối với môi trường núi rừng. Hình ảnh núi rừng nơi mà họ sinh sống luôn phải đi kèm với hạt cườm. Rừng núi là nơi để họ làm ra nhiều của cải, vật chất... Hình ảnh hàng rào trên cây cột đâm trâu như là để ngăn cản, con sóc biểu tượng như một dũng sĩ để giữ không cho ma xấu (Ka-mút-xâu) vào chỗ cây cột đâm trâu ăn trâu huê phá rẫy.

Trang trí cây nêu chuẩn bị lễ hội.

Một trong những trang trí đặc sắc của người Cor là các Gu làm bằng gỗ Bút. Người Cor thường dùng các Gu để trang trí mâm thần - đoạn giữa cột đâm trâu. Mâm gỗ này cũng được trang trí nhiều hoạ tiết, hoa văn, hình vẽ tương đối đa dạng và phong phú. Xung quanh của mâm gỗ này, họ đục lỗ cho xuyên để buộc các dãy bông được làm bằng vỏ cây nhuộm màu trông rất đẹp. Trên các mặt Gu là một thảm hoa văn mô tả cuộc sống thực vùng người Cor sinh sống và phản ánh quan niệm về các thần linh. Ngoài ra còn có nhiều Gu trang trí bởi những hoa văn hình học, tứ giác, đường vuông góc. Nhiều hình vẽ trên Gu còn khắc hoạ đặc điểm xứ sở của người Cor như cây chò, cây quế mặt trăng, cầu vồng... Hầu hết các môtíp trên là những biến thể khiến ta liên tưởng đến hoa văn trên hình trống đồng Đông Sơn. Hình ảnh ché rượu, các ngôi sao trên trời là biểu hiện những thần linh, ông bà, tổ tiên ở trên cao về dự ăn trâu huê cùng dân làng và thấu hiểu nổi khổ của dân làng mà luôn đem lại hạnh phúc, của cải, mùa màng tốt tươi, rẫy nương không bị chim, thú rừng phá hoại...

Hình ảnh cây nêu luôn ăn sâu vào tiềm thức của người Cor.

Đặc biệt, trên đỉnh của cột đâm trâu có cấu tạo phức tạp hơn, có biểu tượng một búp chuối rừng (Róc-Prết). Bốn góc xung quanh nơi tiếp giáp giữa búp chuối được gắn bằng bốn thanh gỗ dáng hình lưỡi dao có mũi cong, đi kèm các dao này cũng treo nhiều tua bông bằng vỏ cây có nhuộm màu rất đẹp. Trên đỉnh còn có biểu tượng một con chim Chèo bẻo. Trong tâm thức của người Cor, chim Chèo bẻo là loài chim luôn gần gũi như người bạn với họ và là vua của các loài chim, nên họ không ngần ngại đặt nó lên chỗ nhất như giữ để không cho các loại ma xấu vào cột ăn trâu huê phá hoại. Biểu tượng của búp chuối mỗi ngày luôn trổ hoa, đấy là tâm điểm biểu hiện tấm lòng của cộng đồng người Cor với các thần linh, ông bà, tổ tiên họ...

Tất cả công việc chạm khắc công phu và giàu tính mỹ thuật như trên, người Cor chỉ sử dụng một công cụ cơ bản duy nhất là chiếc rựa. Màu sắc để tô lên các hình vẽ, hoa văn được trích xuất từ các loại thảo mộc hoặc mài từ đá núi. Người Cor cũng có những bài hát kể mô tả hình dạng cây nêu, ý nghĩa của các hình tượng, hoa văn được chạm khắc công phu; tên tuổi và nơi ngồi dự lễ của các vị thần linh trên thân nêu…Điều này, cho thấy vai trò, vị trí và ý nghĩa quan trọng của cây nêu trong đời sống văn hoá, tinh thần của đồng bào Cor.

VT(Nguồn: dantocviet.vn)