Tái hiện trích đoạn Lẩu Then của đồng bào Tày Lạng Sơn
(LV) - Trong không gian giao mùa của tiết trời xuân, các nghệ nhân Then Tày đến từ Lạng Sơn đã tái hiện trích đoạn Lẩu khao Sluông, khai Bjoóc (khao Phu đò và bán hoa) tại Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) sáng 15/1.
>>> Bản làng vui Tết đón Xuân
Lẩu Then của người Tày
Trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào Tày Sluông có nghĩa là phu đò – người chèo thuyền chở các lễ vật của nhà Then lên Mường trời, đến thiên đình để trả lễ cho nhà then mỗi khi có đại lễ hay kỳ trâm, kỳ án.
Trong Then có kể: “Tại bến đò ấy, nơi gặp nhau của 12 dòng nước lớn, đã có câu chuyện chan chứa tình thủy chung, son sắt, tấm đẫm nước mắt đầy bi ai của người vợ tiễn chồng (phu lái đò) mỗi khi chàng vượt biển lớn chở lễ vật cho quan Then”.
Trong văn hóa tâm linh cổ truyền của đồng bào Tày, thuồng luồng là linh thần ẩn cư dưới nước, có phép màu biến hóa, thường sẽ biến thành Sluông báo hay anh lái đò rất mê hoa,thích hát chơi ghẹo với các khỏa (những người hát đối đáp giỏi ở trên hạ giới).
Có thể nói Lẩu Then là ngày hội của các thầy Then nên ngay từ những khâu chuẩn bị cho buổi lễ cũng phải được chú trọng và chuẩn bị rất phức tạp. Trước tiên, gia đình chọn ngày lành tháng tốt sau đó đến gặp các thầy để sắp xếp thời gian. Hội Then được tổ chức ở nhà của bà Then mà chuẩn bị nhận chức mới. Trước đó, những người trong nhà lên rừng lấy gỗ về để làm lầu Then. Gỗ phải chắc, lầu Then phải cao tầm 4m. Lầu Then được dựng ở khu đất rộng trước nhà.
 |
| Bàn thờ Then. |
Trước buổi làm lễ, mọi người trong nhà của Then được làm lễ cấp sắc quét dọn lại nhà cửa, trang trí lại bàn thờ, chuẩn bị bột nếp làm bánh, om để ủ rượu, gạo, giấy màu, đèn, hương, …rồi đi thông báo cho dân bản biết là nhà mình có làm lảu Then để mời mọi người đến chung vui. Gia chủ đi mời thầy cả, các bạn tràng, con tràng đến làm lễ. Ngoài ra, gia chủ còn cần thêm 2 người phục vụ việc châm hương, rót rượu. Đó phải là những người có cuộc sống gia đình hạnh phúc, con cái chăm ngoan, hiếu thảo. Các bà Then chuẩn bị đồ nghề, quần áo, đàn tính, …Đây là dịp để đại gia đình sum họp, làng xóm đến chung vui, mỗi người một việc để chuẩn bị cho cuộc Then, những tiếng cười đùa vui vẻ tạo không khí đầm ấm.
Những đồ vật dâng cúng cũng là những sản vật của mùa xuân đầy tinh khiết thể hiện được lòng thành của các Then dưới hạ giới dâng lên chúa trời.
Trong nghề nghiệp của mình, Then cũng hợp thành một thế giới riêng và bị kiểm soát bởi thần thánh và tuân theo những quy tắc riêng. Then luôn bao bọc bởi những điều được phép và không được phép. Theo thầy then Hoàng Văn Tâm (Then Hoàng) thì trước 7 ngày làm Then, thầy Then phải ăn chay, không được sinh hoạt vợ chống, phải để cơ thể sạch sẽ, tâm hồn thanh bạch để gặp thần linh. Khi chuẩn bị tiến hành lễ, thầy Thenn không được đi qua dây phơi quần áo của phụ nữ. Không ăn thịt trâu, bò, chó, mèo vì quan niệm những con vật này là bẩn thỉu, uế tạp. Không được nói tục
 |
| Thầy then khai quang, tẩy uế. |
Giai đoạn đầu của cuộc lễ, thầy then cầm chén nước, lá đào, cây than thảo để tiến hành giải hết các uế tạp trong bàn thờ Then, trong nhà để mọi thứ thanh sạch: “giải đi bàn thờ hướng, bàn sơn thờ việc, giải (tẩy) quạt che hương, dàn ngâm khúc nhạc, giải ngựa 9 dây, giải hương cây thúc, giaiar mọi thức, giải đủ, giải mọi thứ đi”.
 |
| Giai đoạn quét lẩu. |
Tiếp đến là giai đoạn quét lẩu, quét tạm bjoóc (quét trạm hoa nhà Then): Thầy Then và các đệ tử cầm cây mía (đại diện cho cây gậy thần thông) sẽ đi từ bàn thờ đến trạm binh mã (nơi để lễ vật bách gia trăm họ cung tiến) để quét, với mong muốn mọi thứ thanh sạch để lên Mường trời, khao binh khao mã nhà tướng. Lúc đi quét, nhà Then sẽ tìm ra túi lộc nhà nào có hạn, có sao bằng cách đánh dấu vệt vôi vào túi gạo để hôm sau nhà Then giải cho tán hạn.
Khi mọi thứ đã sẵn sang thầy Then và các đệ tử bắt đầu hành trình tiễn lễ lên các cung cửa từ tổ công, thành hoàng vượt qua rừng vầu, tre, trúc đến nơi rừng già mượn gậy yêu tinh, nghe tiếng khóc nỉ non của mèng ngoàng, tiễn lên rừng sâu bắt cá, săn hươu nai, mua trâu ở xứ lạ để tế ông Khuông ông Khắc, vượt qua biển cả, lên Mường trời tiễn lễ vật lên nhà tướng ở cung tiền, tiến hương hoa lên Phật tổ, Bồ tát, Tây Vương Mẫu, cuối cùng se đại trâm, đại kỳ lên thiên đình, vào cửa vua.
 |
| Thầy Then làm lễ cùng đệ tử. |
Thầy Then tiến hành nghi thức bằng lời then: “Hôm nay, nhờ bách gia trăm họ mười phương, nhà Then đây lập được đại trâm kỳ án, trước là để tạ thánh cả trên cung tiên, tạ Phật tiên ở Mường phương Tây Trúc, tạ Mẫu để nhà nhà an vui, sau nhờ các khỏa quan tiến lên thiên đình, Ngọc Hoàng ở thượng chấp lễ chấp trâm”.
Khao Sluông, khai Bjoóc
Trong nghi lễ khao Sluông, thầy Then sẽ thỉnh ông Sluông Báo về nhập vào bản thân mình, bước đi uốn lượn như con thuồng luồng để trèo ghẹo, mua bán hoa – khai bjoóc với các khỏa ở dương thế:
Thỉnh Sluông Báo Bích Hoa
Thỉnh Sluông Báo Bích Vân
Thỉnh Sluông Báo Hung Nô
Các Sluông có đỉ cả lên thiên giới chơi hoa
Lên cảnh thượng hạ chơi xuân
Lễ này lễ Đại lễ Mùa xuân
Đại trâm tăng chức
Đại lễ về thiên giới muôn phúc trăm phần con cháu an vui
Nhà nhà bình an, hạnh phúc
Sluông nhập về hỏi:
Hôm nay có lễ gì mà đông vui. Có kỳ trâm gì đông đủ?
Khỏa quan (thấy khóa biết ăn nói) trả lời:
Các Sluông có đủ cả lên thiên giới chơi hoa. Lên cảnh thượng hạ chơi xuân. Lễ này Đại lễ Mùa xuân. Đại trâm thăng chức
 |
| Sluông trèo ghẹo hoa. |
Sluông trèo ghẹo: hỏi hoa gì?
Hoa này hoa ở đâu lấy về. Nhìn thấy hoa héo, hoa tàn đến thế?
Khỏa quan trả lời:
Hoa này hoa ở trần thế lấy sang. Hoa ở dương Đông lấy về. Hoa này hoa kim quý, hoa xuân. Hoa rừng tươi sắc thắm
Sluông trèo ghẹo: hỏi hoa bán bao nhiêu?
Hoa kim quý thật sao, hoa mùa xuân là thật? Hoa này bán bao nhiêu? Hoa này giá thế nào?
Khỏa quan trả lời:
Hoa này bán đắt lắm có dám mua? Hoa trả giá nghìn lạng, trăm nén. Sluông có mua thì trả giá
Sluông bảo:
Bán đắt lắm, không có tiền mua. Nghìn lạng trăm nén không mằng một thứ tình than kết bạn. Vậy kết tình bạn có được chăng?
Khỏa quan trả lời:
Hoa già nghìn lạng trăm nén, kết bạn với dương gian cũng được, thả hoa, bán cho Sluông cầm lấy.
Sluông hỏi bạn ở đâu về? Khỏa trả lời ở dương thế Lạng Sơn
 |
| Kết bạn giữa Sluông và Khỏa. |
Sluông:
Kết bạn nhưng vội về dưới thủy cung có việc. Hẹn ngày nào sang năm lại tới. Khi mùa hoa nở rộ tứ phương. Bách vật trăm đường tìm đến bạn. Hẹn khi nào cất tiếng đàn lại lên chơi.
Các khỏa nhắn nhủ cùng bạn xuân:
Nhắn tâm cùng bạn hiền. Nhớ đến đại lễ kỳ trâm. Đạ trâm về tăng chức. Đại lễ về phủ về dinh, cầu bách gia trăm họ an bình. Cầu muôn dân an khang thịnh vượng.
 |
| Các nghệ nhân Tày vui hội bằng những làn điệu Then. |
Có thể nói, toàn bộ cuộc lảu Then là một cuộc diễn xướng nghệ thuật tổng hợp, có múa, hát, trò diễn,… Tiếng hátbThen lúc trầm lúc bổng, khi trang nghiêm, khi rộn rang, khi thanh tao, khi lâm li, thống thiết, nhất là những chặng cuối cùng là cuộc vui đưa người xem, người hát, người múa vào cuộc tưởng chừng không bao giờ dứt ra được. Âm hưởng như còn vang mãi, gây ấn tượng mạnh mẽ khi kết thúc cuộc Then.
Tố Oanh