Đi tìm dấu vết “Người M’nông tai sề”

(LV) - Tập quán căng dái tai để đeo đồ trang sức như tre nứa, ngà voi... đã từng tồn tại lâu đời ở người M’nông. Họ được người Ê Đê, một dân tộc cận cư gọi là những “người tai sề”. Tập quán trang sức này đã mờ nhạt dần theo thời gian.

>>> Bản Mù đã sáng 

Tập quán cổ xưa

Ngày nay, giới trẻ không còn ai căng tai nữa mà để dái tai phát triển tự nhiên và đeo những bông hoa tai hợp thời trang. Các cụ bà H’Glang, H’Bing và H’Yộ chính là những “người tai sề” cuối cùng trên Cao nguyên M’nông còn lưu lại dấu vết trang sức cổ xưa, cách nay hàng ngàn năm.

Chân dung cụ bà H'Glang.

 

Thời Hùng Vương, người Việt cổ cũng phổ biến kiểu trang sức này. Để có dái tai như vậy, các cụ ngày xưa phải tiến hành “căng tai” trong một thời gian dài. Lúc đầu họ dùng gai cây chanh để xỏ lỗ tai. Gai cây chanh để nguyên mũi nhọn chỉ cạo sạch vỏ, dùng nước sôi nấu gừng bóp dái tai cho thật mềm trước khi xỏ lỗ tai. Phải xỏ ngay chính giữa dái tai, nếu xỏ không vào chính giữa, sau này tai căng ra không được to. Xỏ gai nhọn xuyên qua xong, cứ để nguyên cây gai dính vào tai, mỗi ngày phải tiếp tục rửa tai bằng nước xôi nấu gừng. Khi tai hết chảy máu và vết thương đã thật lành lặn, họ bắt đầu vặn cây gai cho vào dần, mỗi ngày chỉ vặn một lần cho đến khi đầu to cây gai lọt qua được. Người ta lại vót cây khác to hơn, cũng có đầu to, đầu nhỏ. Bên đầu nhỏ vừa xỏ lọt lỗ tai, hàng ngày cứ tiếp tục vặn dần vào cho dễ. Khi đầu to của cây lọt qua lại tiếp tục làm cây khác lớn hơn làm cho dái tai ngày càng căng rộng để có thể đeo trang sức bằng gỗ, tre nứa, ngà voi...

Hiện nay, ở bon La La Dơng, xã Quảng Khê, huyện Đăk Glong có 03 người “căng tai”, đó là cụ bà H’Glang (93 tuổi), cụ bà H’Bing (76 tuổi) và cụ bà H’Yộ (82 tuổi).

Những người giàu có, khá giả thường đeo cặp bông tai làm bằng ngà voi. Họ dùng hai mẩu ngà voi làm đôi bông tai (mlo tôr la) kéo đôi tai dài đến tận gò má, đôi khi gần đến vai. Tập quán trang sức này được nhắc đến trong các câu ca dao của người M'nông như: "Hợp với tai mới đeo ngà voi; hợp với cổ mới đeo xâu cườm; hợp với đầu mới quấn cườm hoa".

Đàn ông, đàn bà dân tộc M’nông đều thích đeo bông tai ngà voi. Đặc biệt khi tiếp khách, đi thăm họ hàng, bạn bè, đi dự lễ hội... phải đeo cặp ngà để cho thêm phần sang trọng. Vì thế một đôi bông tai ngà voi trị giá bằng một con trâu có sừng dài một hăt (một đơn vị đo chiều dài cổ truyền của người M'nông, được tính từ cùi chỏ đến ngón tay giữa khi được duỗi thẳng) hoặc là một chiếc ché cổ. Với đôi tai căng ở mức vừa, đồng bào có thể đeo được những loại khuyên tai như hình con đỉa, hình xoắn vòng tâm, ngà voi loại nhỏ...

Chân dung cụ bà H'Yộ.

Dấu tích của quá khứ

Thật hiếm có, cho đến tận ngày nay, các cụ bà ở Quảng Khê còn giữ lại tàn tích của quá khứ xa xưa. Đặc biệt, dái tai của cụ bà H’Yộ sề xuống tận bờ vai, có lỗ khá rộng, minh chứng cho một thời từng sở hữu đồ trang sức quý và biết cách làm đẹp theo kiểu xưa của cộng đồng. Bà cụ H’Glang tuy tuổi cao nhất trong các cụ bà “căng tai” nhưng ánh mắt còn sáng trong, mũi thẳng và có nụ cười rất đẹp làm cho gương mặt của cụ luôn ánh lên nét phúc hậu. Bà cụ này còn giữ nhiều món trang sức cổ như nhẫn, vòng đồng đeo cổ tay, chuỗi cườm đeo cổ.

Mặc dầu có lỗ dái tai đặc biệt như vậy, nhưng từ lâu họ không còn đeo hoa tai vì những hoa tai truyền thống như ống nứa, ngà voi, vòng nhuôm đã bị các cụ từ bỏ khá lâu. Những bông tai bằng ngà voi là tài sản quý giá nhất của họ cũng không còn nữa vì phần nhiều do điều kiện kinh tế khó khăn, đồng bào đã bán cho những người săn tìm đồ cổ, những người đi sưu tầm hiện vật dân tộc học. Loại trang sức đeo làm căng lỗ tai như vậy là của hiếm, hầu như được tìm thấy trong tủ kính trưng bày hiện vật của các bảo tàng ở Tây Nguyên.

Săn tìm dấu vết của quá khứ

Hình ảnh người già Tây Nguyên “cà răng căng tai”, đeo vòng ống chân, ống tay thường là đề tài thu hút những nhà nhiếp ảnh đi tìm bản sắc tộc người. Các cụ già với lối trang sức cổ xưa đó đã được săn tìm và đưa vào ống kính để đến với các salon, cuộc thi ảnh trong nước và quốc tế.

Chân dung cụ bà H'Bin.

Nhiều nhà nhiếp ảnh giành giải thưởng cao trong các cuộc thi ảnh danh giá như Thi Thơ, Đào Thọ, Đặng Bá Tiến, Hương Vượng… là biết khai thác cái chất lạ, đặc trưng, hiếu kỳ về người Tây Nguyên và cũng từ đó hình thành nên xu hướng nghệ thuật chụp ảnh chân dung các cụ già Tây Nguyên. Họ được tái hiện trong ảnh với làn da nhăn nheo, tóc bạc, tay chống cằm với chiếc vòng ống, đôi tai căng rộng, kéo dài đến gần bờ vai, đeo trang sức ngà voi, ống nứa hay để lỗ dái tai trống rỗng cùng với nụ cười đôn hậu và ánh mắt thăm thẳm núi rừng.

Các nhà nhiếp ảnh luôn có niềm cảm hứng khởi thực thụ trong cuộc hành trình tìm kiếm cái đẹp, cái độc của xứ Thượng. Không riêng gì các nhà nhiếp ảnh thời nay mà các nhà nhiếp ảnh, nhà dân tộc học danh tiếng thế giới thời xưa như: Le Pichon, Georges Condominas, Jean - Marie Duchange… đều say mê và chú tâm khai thác cách phục sức của các tộc người vùng cao nguyên miền núi nước ta và để lại cho đời sau di sản ảnh đồ sộ đang được lưu giữ, trưng bày ở các bảo tàng.

Hơn ai hết, các nhà nhiếp ảnh muốn nhanh chân hơn, lặn lội đến với các bon làng xa xôi, hẻo lánh để kịp thu vào ống kính của mình những người già cuối cùng còn mang trên thân thể tàn tích của tục căng tai trước khi các cụ về với thế giới của các vị thần linh.

TS. Trần Tấn Vịnh