Châu bản Triều Nguyễn: Tiềm năng di sản tư liệu

(LV) - Châu bản Triều Nguyễn thực sự đã trở thành một khối tài liệu có tính độc đáo mang giá trị sử liệu cao, nhất là trong bối cảnh lịch sử nhiều biến động ở Việt Nam và khu vực vào cuối thế XIX – đầu XX. Châu bản xứng đáng trở thành di sản tư liệu thế giới vì nó đủ khả năng, tiềm năng vốn có của một di sản tư liệu thế giới.

>>> Mộc bản triều Nguyễn: Kho sử liệu vô giá 

Châu bản Triều Nguyễn là khối tư liệu gốc, gồm các văn bản hành chính (VBHC) được hình thành trong quá trình hoạt động quản lý, điều hành của chính quyền nhà Nguyễn, do đích thân nhà vua ban hành hoặc ngự phê trực tiếp bằng bút son (mực đỏ), hiện đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu tữ Quốc gia I, Hà Nội. VBHC thời Nguyễn vừa có những đặc điểm của VBHC nói chung lại vừa có những điểm đặc thù, phản ánh những điều kiện và dấu ấn riêng của thời Nguyễn – thời kỳ lịch sử mà các văn bản này được ban hành và sử dụng.

Hậu bản vua Khải Định ban cho công chúa Ngọc Sơn được cất giữ cẩn thận.

Từ những giá trị sử liệu độc đáo, vô giá…

Tính xác thực của một tài liệu lưu trữ được xác định trên cơ sở các yếu tố như nguồn gốc xuất xứ, ngôn ngữ, bút tích. Với Châu bản Triều Nguyễn, tính xác thực góp phần quan trọng tạo nên tính độc đáo của khối tài liệu này. Trước hết, các văn bản trong khối tài liệu này đều là bản gốc có ghi ngày giờ, niên đại ban hành cụ thể, có dấu ấn của vương triều. Đặc biệt, đây là tài liệu lưu giữ hành chính có bút tích của những vị đứng đầu một số triều vua nhà Nguyễn. Đây là những dấu hiệu phản ánh chân thực nhất cho các hoạt động quản lý nhà nước của các cấp chính quyền tại một quốc gia phong kiến ở phương Đông. Yếu tố này không có nhiều ở khu vực và trên thế giới.

Một yếu tố khác góp phần tạo nên tính độc đáo của Châu bản Triều Nguyễn là yếu tố “độc bản”. Khác với mộc bản Triều Nguyễn – Di sản tư liệu thuộc chương trình ký ức thế giới (Memory of the World – MOW) là những bản khác để in nhiều lần thì Châu bản Triều Nguyễn là những văn bản chỉ được tạo tác duy nhất một lần khi ban hành để giải quyết một công việc thuộc hoạt động quản lý của các cấp chính quyền của Triều Nguyễn. Tính xác thực của khối tài liệu này không chỉ thể hiện trong nội dung mà còn thể hiện qua bút tích xử lý công việc của các cấp chính quyền từ địa phương đến trung ương mà cao nhất là các bút phê của các vua triều Nguyễn nên được gọi là “châu bản”.

Trong khối tài liệu Châu bản còn lưu giữ, có nhiều bản chính có bút tích xử lý: “châu phê”, “châu điểm”, “châu khuyên”, “châu mạt”… Nếu nhiều hơn là “bản phó” của chính văn bản có ghi “phụng châu phê”. Nhận xét về tính độc đáo từ yếu tố xác thực của Châu bản Triều Nguyễn, Giáo sư Đinh Xuân Lâm cho rằng: Bản thân Châu bản Triều Nguyễn đã có hình thức tổ chức khoa học và chặt chẽ hiếm thấy ở các nước khác. Cùng một châu bản có cả bút tích của địa phương cần báo cáo về, của các quan ghi chú ý kiến và của nhà vua phê duyệt lần cuối cùng.

Xét ở góc độ nội dung, cấu trúc, Châu bản rất phong phú và đa dạng, ghi chép về lịch sử và ngôn ngữ văn tự, chính trị xã hội cho đến các vấn đề pháp chế, văn hóa – giáo dục, tư tưởng – tôn giáo cho đến các thể loại thơ văn truyện ký và về lịch sử quan hệ quốc tế, phản ánh mọi mặt của đời sống xã hội Việt Nam. Ngoài ra, về địa lý, có bộ sách gồm nhiều quyển ghi chép về địa lý ở Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa là thuộc lãnh thổ Việt Nam và ghi chép về Hoàng thành Huế.

Ý nghĩa , giá trị của Châu bản Triều Nguyễn về tính văn bản học lẫn tính khoa học hành chính và tính pháp lý cụ thể, rõ ràng, minh bạch, xác thực đã mang lại giá trị ký ức độc đáo, tài liệu vô giá của nước ta. Như PGS.TS Đỗ Bang thì Châu bản Triều Nguyễn là kỷ lục của một loại ấn phẩm thủ công mà không dễ dàng gì các nước có nền văn hóa lâu đời hay nền văn minh phát triển có được…

… Đến sức lan tỏa

Sức lan tỏa – một tiêu chí của di sản tư liệu thế giới thể hiện ở chỗ Châu bản lan tỏa, xuyên suốt không gian và thời gian. Được lập ra ở Huế nhưng Châu bản được phổ biến rộng rãi không chỉ toàn lãnh thổ Việt Nam mà còn có mặt ở Nhật Bản, Đài Loan cùng với các học giả Việt Kiều đến nhiều nước khác. Lan tỏa về thời gian thể hiện qua hơn 200 năm, qua các chế độ chính trị khác nhưng nhưng Châu bản Triều Nguyễn thời nào cũng được coi là di sản quý báu của dân tộc Việt Nam.

Sự có mặt của Châu bản là điều kiện, hiện tượng tất yếu trong quá trình xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước, thể hiện tính phổ biến hóa, tính truyền thông và giáo dục đời sống nhân dân, thể hiện những tư tưởng chủ đạo trong xã hội. Ngoài ra, Châu bản lưu truyền cho đời sau những tính chất, việc làm hữu ích, có giá trị trên nhiều lĩnh vực. Đó chính là giá trị truyền thống, độc đáo chứa đựng trong văn bản của Châu bản, những giá trị lớn không chỉ đối với quá khứ và cả trong hiện tại, tương lai. Bởi vậy, Châu bản là cơ sở khoa học quan trọng để nghiên cứu khoa học, xã hội, lịch sử, địa lý, văn hóa, văn bản học… của Việt Nam.

Theo Ts. Trần Hoàng, Hội Văn thư Lưu trữ Việt Nam, tuy Châu bản Triều Nguyễn hội tụ đủ các tiêu chí của tài liệu lưu trữ quý giá, hiếm nhưng cần được vinh danh chính thức bằng văn bản – Bảo vật quốc gia. Việc Châu bản được “khoác” lên mình hai danh hiệu vinh danh là “Tài liệu lưu trữ quý, hiếm và “Bảo vật quốc gia” sẽ thuận lợi và thuyết phục hơn khi các cơ quan của Việt Nam trình hồ sơn lên UNESCO đề nghị công nhận Châu bản Triều Nguyễn là Di sản tư liệu thế giới khu vực Châu Á – Thái Bình Dương.

Anh Vũ