Người hát kể sử thi Ba Na
Phan Thanh Bàng
Khi nói đến người Ba Na ở vùng Mơ Hoong Đăk Wơt (Hơ Moong Sa Thầy, Kon Tum) có kho tàng sử thi truyền miệng đời này sang đời khác. Nhưng những người biết hơ mon (hát kể sử thi) ngày nay còn rất ít, ít đến nỗi đã trở thành vật báu.
ABek, 80 tuổi, nghệ nhân dân gian, là một thư viện sống của người Bah Nar. Ông nắm giữ một kho tàng truyện cổ, các làn điệu dân ca cổ, các loại hình nghệ thuật trình diễn, các nghề thủ công truyền thống. Ông còn nhớ được một kho tàng sử thi đồ sộ.
A Bek kể, ngày còn nhỏ trong làng có nhiều người biết hơ mon, đó là A Laih, A Hyer, A Ỹi ... trong đó A Laih là người tài tình nhất, nổi tiếng cả vùng Kon Tum. A Bek thường đi theo các cụ già để được nghe, được tắm mình trong những câu chuyện huyền thoại, được say sưa với những âm sắc của hơ mon. Giọng hơ mon của A Bek có tiếng nước reo, lửa cháy, có tiếng sấm rền trong những cơn giông đầu mùa, có tiếng hổ gầm trong vách núi, có cả tiếng chim hót trong trẻo và có cả tiếng hơ nhông, hơ ngoãi, chơ chấp (các làn điệu dân ca Bah Nar cổ) của những cô gái Bah Nar.
Có lẽ vì thế mà 15 tuổi A Bek đã biết hơ mon cho mọi người trong nhà nghe, rồi trong làng nhiều người đến để nghe. Nghe tại nhà A Bek, mời A Bek về nhà kể từ đêm này sang đêm khác. Để cảm tạ A Bek, bà con thường biếu măng chua (T’ Păng zố), chuột khô (K’ Ne Kro), cơm ống (Po prôông), Thuốc hút (Hất gơ rơ)... Câu chuyện đầu tiên A Bek thuộc và kể cho dân làng nghe là Rang Yang tech Goong (Rang Yang đi bán cồng chiêng). Câu chuyện này A Bek hơ mon từ lúc con gà lên chuồng đến lúc con gà chui ra khỏi chỗ ngủ để đi tìm con giun, con dế. Ông còn nhớ tới 20 sử thi.
Mười năm trở lại đây người Bah Nar (Rơ Ngao) có cái ăn, cái mặc, đời sống dần no đủ, người già ở Hơ Moong Đăk Wơk lại nhớ đến hơ mon. A Bek lại được mời đi hơ mon. Bà con làng gần, làng xa thường tập trung về nhà anh A Thút, con trai ông để được nghe hơ mon.
Những năm 2000 đến 2002 cả vùng Hơ Moong Đăk Wơk có điện, một số gia đình mua ti vi. Hơ Moong Đăk Wơk như bị xáo trộn hoàn toàn, người già người trẻ tập trung xem ti vi, thanh niên còn thức thâu đêm để xem băng đĩa phim chưởng Hồng Kông, phim tâm lý xã hội hiện đại.
A Bek lại một lần nữa lo cho sử thi. Ông nghĩ, chiến tranh rồi qua đi, đau ốm, đói khổ cũng qua đi, nhưng những thứ này chắc chắn không qua đi mà nó về làng càng ngày càng nhiều thêm nữa. Có lúc A Bek nghĩ, nếu để mất những gì cha ông lưu truyền lại thì thà rằng chết còn hơn. Đang trong lúc lòng dạ rối bời thì bỗng dưng có những cán bộ lặn lội từ Hà Nội, từ Kon Tum về làng tìm sử thi.
Đêm đó, một đêm trăng sáng, sau khi nghe anh Trọng, PGS-TS và anh Hải, chị Bích nói thủng lỗ tai, lòng A Bek vui như trẻ nhỏ. Ông làm gà, đổ rượu ghè đãi khách, rồi ông kể cho cán bộ Hà Nội, cán bộ Kon Tum nghe sử thi “Giông đi tìm vợ”. Mấy ngày sau anh Trọng về Hà Nội, A Bek buồn rầu hỏi: “Cán bộ có về lại làng mình nữa không?”. Trọng nói, con về một thời gian rồi vào lại, còn anh Hải, chị Bích ở lại để ghi âm tất cả sử thi mà Già kể lại. Kể từ đó A Bek ăn cũng sử thi, ngủ cũng sử thi, đi nương đi rẫy cũng sử thi... A Bek như trẻ lại cả năm, mười tuổi.
A Bek được Nhà nước trả tiền bồi dưỡng hát sử thi, ông dùng tiền đó mua chiêng về dạy lũ trẻ trong làng đánh cồng, đánh chiêng, có nhiều đêm mọi người học thâu đêm suốt sáng. Ông quý nhất tấm bằng công nhận Nghệ nhân dân gian của Hội văn nghệ dân gian Việt Nam trao tặng cho ông mới đây. Đó không chỉ là niềm tự hào của ông mà còn là của cả vùng Hơ Moong Đăk Wơt.
Hiện nay cả vùng Hơ Moong Đăk Wơt chỉ còn có A Bek và A Zim biết sử thi, thế nhưng A Zim yếu quá rồi không còn sức để hơ mon được nữa, bởi thế mà chúng tôi gọi A Bek là “báu vật sống của vùng Hơ Moong Đăk Wơt”.